DEVLET İŞLETMELERİ KAÇA SATILDI?

Türkiye’de son 20 yılda yoğun biçimde özelleştirme yapıldı yani kamu malları satıldı. Bunu yapanlar; ulusal çıkarları ve kamu yararını gözetmediler. Büyüğüne küçüğüne bakmadan, üretim yapanlar dahil 890 kamu malını, değerlerinin çok altında sattılar. Bunu yaparken, verilen bir görevi yerine getirir gibiydiler. Söz ve davranışlarına sınır koymuyor, uyarıları dinlemiyorlardı. ANAP’ın Devlet Bakanı Eyüp Aşık, “TEKEL’i çöpüne kadar satacağız” derken; 57.Hükümet’in Devlet Bakanı Yüksel Yalova, “özelleştirmeye inanmayan genel müdürü görevde tutarsam vatana ihanet etmiş olurum”  diyordu. AKP’li Maliye Bakanı Kemal Unakıtan, “Babalar gibi satarım, parayı veren düdüğü çalar. Sümerbank’ı tarihten sildik” gibi sözler söylüyordu.(x)

Satışlara Karar Verenler

Türkiye’deki özelleştirmelerin hemen tümü, Dünya Bankası’nın, bağlı olarak Amerikan danışmanlık şirketlerinin belirleyiciliği ve yönlendiriciliği altında yapıldı. Bunlardan BOOZ–Allen ve Hamilton TCDD, CS Firs Boston Erdemir, Price Waterhause Sümerbank, Samuel Montaqu Petkim, Chase Manhattan Bank Tüpraş, Solomon Brothers Petrol Ofisi, Department of Employment Education and Training (DEET) Kardemir ile “ilgilendi”. Danışmanlık firmaları bunlarla sınırlı değildi ve sayıları çok fazlaydı. Türkiye’de hemen her iş için, bir yabancı ‘danışman’ firma vardı. Petkim’in mali 'danışman' firmaları Samuel Montaqu ve Deloite Trouche, teknik danışmanı ‘Trichem ve Chem Systems’, ÖİB’nin ‘kuramsal danışmanı’ Mc Kinsey, ‘Özelleştirme Uygulamaları Teknik Yardım ve Sosyal Güvenlik Ağı Projesi Danışmanı’ Coopers & Lybrand ’dı..

AKP ve Özelleştirme

Bugüne dek yapılan özelleştirmelerin yüzde 88’i AKP hükümetlerince yapıldı. Kar edenler başta olmak üzere işletmeler, düşük bedellerle satıldı. İlk ödemenin önemli bir bölümü, satılan işletmenin parasıyla yapıldı. Alıcılar, genel bir tutum olarak; aldıklarını bir süre sonra daha yüksek bedellerle başkalarına sattılar.

Örneğin, 16 alkollü içki işletmesi, stokları ve tüm varlıklarıyla 2004 yılında 292 milyon dolara satıldı. Alıcı firma MEY İÇKİ adını verdiği şirketi 2 yıl sonra 2006’da 810 milyon dolara sattı. Alıcı bu kez, Texsas Pasific Group adlı Amerikan ortak girişimiydi. Texsas Pasific, MEY İÇKİ’yi 5 yıl kullandı ve 2011 yılında İngiliz Diageo şirketine 2 milyar yüz milyon dolara sattı.¹

Kamu işletmelerinin satışını, Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (ÖİB) yapar. Bu kurumun yöneticileri, akçalı işlere bulaşmış politikacılar için önemlidir. Buraya en güvenilir kadroları getirirler. Saydamlığın birincil olduğu söylenir ancak kimi bilgiye ulaşılamaz.

Metin Kilci, 2003-2009 yılları arasında ÖİB Başkanlığı yapan ve “bir ya da birkaç yıllık kârına satılıyor diye özelleştirmeden vazgeçmeyeceğiz; üstelik kâr eden kuruluşlar daha kolay satılıyor” diyen bir kişidir. Başkanlığı dönemindeki 6 yılda, 1986-2014 arasındaki 28 yılda yapılan tüm özelleştirmelerin yüzde 52’sini gerçekleştirmiş. PETKİM, Seydişehir Aleminyum, TÜRK TELE-KOM, TÜPRAŞ, Başak Sigorta, ERDEMİR, ETİ Bakır, ETİ Gümüş, Elektrik Dağıtımı, ETİ Krom gibi stratejik KİT’ler, önemli limanlar onun döneminde satılmıştır.²

Sudan Ucuz

Fruko-Tamek’in yüzde 36 hissesi, 1.7 milyon dolara satıldı. Alıcı firma, bu hisseleri iki yıl sonra 100 milyon dolara sattı.³

Başarılı bir madencilik şirketi olan KÜMAŞ, 108 milyon dolara satıldı. Oysa KÜMAŞ’a maden rezervleriyle birlikte 182 milyon dolar değer biçilmişti.⁴

Orman ürünleri işletmesi  ORÜS, satış için biçilen değer 87.5 milyon dolarken 19.2 milyon dolara satıldı.⁵

SEKA  Balıkesir İşletmesi, 1.1 milyon; Amasya Şeker, 1.25 milyon dolara satıldı. Üretim yapan bu iki işletme, İstanbul’da ortalama bir daire fiyatına satılmıştı.

12 termik santralin işletme hakkı, 20 yıllığına ve 1.6 milyar dolar karşılığında “özelleştirildi”. Santralların yıllık kârı 750 milyon dolardı. Santrallar iki yıllık kârına karşılık 20 yıllığına elden çıkarıldı.⁶

Petrol Ofisi Anonim Şirketi (POAŞ), 1.26 milyar dolara satıldı. Borsa değeri 4 milyar 521 milyon dolar olan POAŞ’ın bankalarda 379 milyon dolar parası vardı. O parayla birlikte satıldı.(5) 1709 istasyonu olan bu büyük işletme, 2017 yılında 1.62 milyar dolara Hollandalılara satıldı.⁷

TEKEL

Her yıl yüksek kar eden ve hazineye önemli oranda kaynak aktaran TEKEL, gerçekten “çöpüne kadar” satıldı. İlk satış alkollü içkiler bölümünde oldu. 16 alkollü içki işletmesi, stokları ve tüm varlıklarıyla 2004 yılında 292 milyon dolara satıldı. Alıcı firma MEY İÇKİ adını verdiği şirketi 2 yıl sonra 810 milyon dolara Texsas Pasific Group’a sattı. Texsas Pasific, MEY İÇKİ’yi 5 yıl kullandı ve 2011 yılında İngiliz Diageo şirketine tam 2,1 milyar dolara sattı.⁸

TEKEL Sıgara’yı bir milyar 710 milyon dolar teklif veren İngiliz Brıtısh American Tobacco  şirketi aldı. Bu satışla birlikte; altı büyük ve modern fabrika, 110 yaprak tütün işletmesi, 84 pazarlama müdürlüğü, 19 alkollü içki üreten tesis, 10 tuz işletmesi, 1 kibrit fabrikası, 1 ambalaj fabrikası, 1 viskoz fabrikası yabancıların mülkiyetine geçti.⁹

Eti Holding

Eti-Gümüş, 20,6 milyon doları peşin ödenme koşuluyla 41,2 milyon dolara satıldı. Sözleşme tarihinde, kasasında; 17,9 milyon doları nakit, 2,67 milyon doları gümüş stoğu (11 ton) olmak üzere 20,6 milyon dolarlık taşınır değeri vardı. Eti-Gümüş, peşin ödeme miktarı kadar olan bu değerle birlikte satıldı...¹⁰

Stratejik önemi olan Eti Holding’in diğer kuruluşları; Eti-Elektrometalurji, Eti Krom ve Eti Bakır’daki uygulamalar ayrımlı değildi. Eti-Elektrometalurji, 6.1 milyonu peşin 15,3 milyon dolara satıldı. Kasasında 2 milyon dolar nakit, işletmede 3,4 milyon dolarlık stoğu vardı. 58.1 milyon dolara satılan Eti Krom’un, yalnızca bir yıllık  ihracatı 60 milyon dolardı.¹¹ 13,2 milyon dolar peşinatla satılan Eti Bakır’a, devlet işçi ödemesi adı altında 5,06 milyon dolar aktarmıştı.¹²

Alıcı firma, Eti-Metalurji’yi almak için para ödemediği gibi üstüne para almıştı.¹³ 13,2 milyon dolar peşinatla satılan Eti Bakır’a, devlet yine işçi ödemesi adı altında 5,06 milyon dolar aktarmıştı.¹⁴ Eti Krom, 29,025 milyon dolar peşinatla satılırken kasasında 18,9 milyon doları bulunuyordu.¹⁵

Türkiye’de “birincil aliminyum üreten tek kuruluş” olan Eti Seydişehir Aliminyum, tüm mal varlığı ve maden rezerviyle birlikte 305 milyon dolara satıldı. Mühendis odaları, sendikalar ve Seydişehir halkı, Eti Aliminyum’un özelleştirilmesine şiddetle karşı çıktı. Kuruluş, 2004’de 26,5 milyon dolar kâr etmişti.¹⁶

Satıştan bir süre önce alınan bir kararla Oymapınar Elektrik Santralı Eti Aliminyum’a devredilmişti.¹⁷ Oymapınar Barajı bu bedelin içindeydi.

İletişim

Ulus-devlet yapısı için stratejik önemi bulunan Telekom’un, karar yetkisine sahip yüzde 55’lik hissesi, Lübnanlı bir şirkete satıldı.

Yüzde 20’si peşin, kalanı beş yılda eşit taksitle ödenecekti. Telekom’un yalnızca 2005 karı 3.3 milyar dolardı¹⁸ ve satış günü kasasında 1,64 milyar dolar nakit parası vardı.¹⁹ Alıcı firma, 1 milyar 310 milyon dolar tutan peşinatı, Telekom’un kendi parasıyla karşılıyor, üste de 330 milyon dolar almış oluyordu.

Fabrikalar, Oteller, Daireler, Gemiler

İşletmeler: PETKİM 2.05 milyar, İzmir Limanı 1.27 milyar, ERDEMİR 2.9 milyar (% 46), SEKA Aksu İşletmeleri 3,5 milyon, TÜPRAŞ 4.14 milyar (% 51), 21,8 milyon, TÜPRAŞ 453,9 milyon dolar.

Oteller: Emekli Sandığı İstanbul Hilton Oteli 255,5 milyon, E.S.İzmir Büyük Efes Oteli 121,5 milyon, İstanbul Ataköy Otelcilik 62,7 milyon, E.S.İstanbul Tarabya Oteli 145,3 milyon, E.S. Bursa Çelik Palas 38,9 milyon (emlakçılar bu otellerin arsa değerlerinin çok daha yüksek olduğunu söylüyor).

Deniz Ulaşım Araçları; Türkiye Denizcilik İşletmeleri (TDİ) Karadeniz Yolcu Gemisi 4,2 milyon, TDİ Ankara Feribotu 2,5 milyon, TDİ Samsun Feribotu 2,5 milyon, TDİ Turan Emeksiz Yolcu Gemisi 0,1 milyon (yüzbin dolar), İstanbul Şehir Hatları Hiz. Tüm gemiler 21,8 milyon dolar.

Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, özellikle arsa ve daire satışlarına yönelik ayrıntılı bilgi vermemekte, başvuruları yanıtsız bırakmaktadır. Bunun nedeni, satış bedellerinin düşüklüğü ve alanların bilinmesinin istenmesi olabilir. Her nasılsa Bursa’da 3 dairenin, alanları değil ama satış bedelleri verilmiş; 32 360, 44 469 ve 48 439 dolar.²⁰

Yoğunluk

Özelleştirmelerin en yoğun dönemi AKP’nin yönetimde bulunduğu dönemde oldu. 2002-2013 arasındaki 11 yılda; içinde rafineriler, demir çelik tesisleri ve limanların da olduğu tam 890 kamu malı satıldı. Özelleştirme idaresi verilerine göre, 2002’den önce satılanlarla birlikte 62 milyar gelir elde edilmiş, bunun 15.5 milyar doları masrafa gitmişti.²¹ Geri kalan paranın nerelere harcandığı tam olarak öğrenilememiştir.

DİPNOTLAR

(×)      Hürriyet, 12 Ağustos 1998; Ali Rıza Aydın, www.odatv.com ve Ali Rıza Aydın, www.odatv.com

1         “Özelleştirme Karşıtı Görevde Kalamaz” Cumhuriyet 17.11.1999

2         “ÖİB Yardımıyla Özelleştirme” Murat Kışlalı, Cumhuriyet 20.06.2005

3         “KİT Sisteminin İktisadi Değerlendirmesi Nicel İrdeleme, Özelleştirme Sorunları ve Politika Seçenekleri-Özet Rapor” KİGEM 1997, sf.33

4         a.g.e. sf.34

5         “KİGEM Özet-Rapor” 1997, sf.32

6         a.g.e. sf.32

7                   “Petrol Ofisi Hollandalılara Satıldı”, www.sozcu.com.tr

8         Ali Rıza Aydın, www.odatv.com

9         Ahmet Atalık www.karabasan.net

10      “ÖİB Yardımıyla Özelleştirme” Murat Kışlalı, Cumhuriyet 20.06.2005

11              “Eti Krom’un Özelleştirilmesi Mahkemeye Taşınıyor” www.huriyet.com.tr

12      “ÖİB Yardımıyla Özelleştirme” Murat Kışlalı, Cumhuriyet 20.06.2005

13      a.g.g. 20.06.2005

14      a.g.g. 20.06.2005

15      a.g.g. 20.06.2005

16      Makine Mühendisleri Odası Basın Açıklaması, 09.06.2005 http//www.mmo.org.tr

17      www.mmo.org.tr

18              “AKP Hangi Yıl Ne Sattı”  www.turkomadia.org

19      “Telekom’da Özelleştirmenin Ardındaki Gerçekler” Erinç Yeldan, Cumhuriyet 06.07.2005

20      “ÖİB Yardımıyla Özelleştirme” Murat Kışlalı, Cumhuriyet 20.06.2005

21      www.oib.gov.tr.