LOZAN’I ANLAMAK

Recep Tayyip Erdoğan, muhtarlarla yaptığı toplantıda; bugünkü konumunu borçlu olduğu Lozan Antlaşması’nı, Sevr’le ilişkilendirerek eleştirdi. Anlaşma maddelerinin, ortaya çıkış koşullarının ve doğurduğu sonuçların bilinmediği anlaşılan konuşmasında; “1920’de Sevr’i gösterdiler, 1923’te Lozan’a bizi razı ettiler. Birileri de bize Lozan’ı zafer diye yutturmaya çalıştı. Her şey ortada. İşte şu anda Ege’yi görüyorsunuz, değil mi? Şöyle bağırsan sesinin duyulacağı adaları biz Lozan’da verdik. Zafer bu mu?" dedi. Devlet başkanı konumundaki bir kişinin kendi devletinin dünyaca tanınmasını sağlayan kuruluş belgesini reddetmesi, tarihte örneği olmayan bir olaydır. Avusturyalı ünlü diplomat Nobert Von Bischoff’un, “Türk silahlarının, kazandığı zaferi, uluslar arası hukukun kütüğüne geçirmesi” diye tanımladığı Lozan, yoksul bir ulusun emperyalizmi dize getirmesinin tescili ve ezilen uluslara örnek olan evrensel boyutlu bir başarıydı.

 

Yalnız Türkiye

Vahdettin’in ülkeden kaçışından 3 gün sonra, 20 Kasım 1922’de, Lozan’da barış görüşmeleri başladı. Bir yanda, katılımcı olarak İngiltere, Fransa, İtalya, Yunanistan, Japonya, Romanya ve tikel (kısmî) katılımcı-gözlemci olarak, ABD, Sırbistan; Sovyetler Birliği, Bulgaristan, Belçika, Portekiz; diğer yanda yalnızca Türkiye vardı.¹ Birinci Dünya Savaşı’nı kazanan devletler, hazırladıkları Sevr Anlaşması’nı Ankara hükümetine kabul ettirememişler; Anadolu’ya çıkartılan Yunanlıları yenen Türkler, Lozan’a, yenilgiyi kabul eden Almanya ve Avusturya’dan ayrımlı olarak, yengi kazanmanın özgüveniyle gelmişti.

İngiltere ve bağlaşıkları (müttefikleri) Konferans’a, Türkiye’yi hala, “Dünya Savaşı’nın yenik ülkesi” görerek ya da öyle görünerek gelmişti. Almanya ve Avusturya’ya Versailles’da yapılanın benzeri, Lozan’da Türkiye’ye yapılacak ve Küçük Asya’daki Batı çıkarları, korunacaktı. Ortadoğu’ya verilecek yeni biçim, uluslararası bir anlaşmayla meşrulaştırılacak, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ayrıcalık (imtiyaz) haklarının korunması koşuluyla, Yeni Türkiye’nin sınırları belirlenecekti.

Batının Umduğu

Türkiye’yi Osmanlı İmparatorluğu’nun küçülmüş süreği (devamı), Ankara yöneticilerini de Babıâli bürokratları sanıyorlardı. Bağlaşıklardan oluşan kurullar üzerindeki etkisi açıkça görülen Lord Curzon, İsmet Paşa’yı, “Hindistan’daki uyruklarından biri”² gibi görüyor, Fransız temsilcisi Bompard ona “eski bir Osmanlı sadrazamıymış gibi tepeden bakıyordu”.³

Sınırlar, askeri eyleme bağlı olarak büyük oranda belirginleştiği için fazla zaman almayacak, “ekonomik bilinçten yoksun Türklere”, geçmişten gelentecimsel (ticari) ve tüzel (hukuki) ayrıcalıklar (kapitülasyonlar) yenileriyle birlikte kolayca kabul ettirilecekti. Eski düzen yeni koşullarla sürdürülecek, önemli bir dirençle karşılaşılmayacak, Konferans uzun sürmeyecekti. Bağlaşıklar, İsviçre’nin Leman Gölü kıyısındaki gezimsel (turistik) kent Lozan’a bu düşüncelerle gelmişti.

Türkiye’yi, İsmet (İnönü) Paşa, Dr.Rıza Nur ve Hasan (Saka) Bey’den oluşan kurul temsil edecekti.⁴ Kurul Başkanı İsmet Paşa, bu görevi, taşıdığı ağır sorumluluk nedeniyle istemeyerek kabul etmişti. Deneyimli bir asker olarak nasıl savaşılacağını iyi biliyor, ancak “Avrupa diplomasisi ve onun kurnaz şeflerinin sinsi silahlarıyla”⁵ başedecek diplomatik çatışmayı yeterince bilmiyordu.

Sağlık sorunları nedeniyle, “Almanya ve Avusturya’da geçirdiği birkaç hafta dışında”⁶ Avrupa’ya hiç gelmemişti. Komutanı Mustafa Kemal, görüşmelerin her aşamasıyla ve hemen her maddeyle bizzat ilgilenmekle birlikte, onu yabancısı olduğu bir alanda görevlendirmiş ve ülke geleceğini belirleme gibi ağır bir sorumlulukla Lozan’a göndermişti.

Temel Amaç; Ulusal Egemenlik

Mustafa Kemal, Vahdettin’in kaçtığı ve Lozan Konferansı’nın başladığı 1922 Kasım sonundan, Cumhuriyet’in ilan edildiği 1923 Ekim sonuna dek geçen 11 ay içinde, çekinceli (tehlikeli) belirsizlikler, siyasi savaşımlar ve çatışmalarla dolu gerilimli bir dönem geçirdi. İçerde, düzeysiz bir karşıtçılıkla (muhalefet) uğraşırken, dışarda silahla kazanılan zafer’in kalıcılaştırılması için çalıştı.

Ulusal egemenlik haklarını Avrupalılara kabul ettirmek için büyük bir savaşıma girmişti. Kapitülasyonlar tümüyle kaldırılacak, Türkiye artık kendi kararını kendi veren, her yönüyle bağımsız ve özgür bir ülke olacaktı.

Bunlar, büyük devletlerin azgelişmiş ülke yöneticilerinde kesinlikle görmek istemedikleri nitelikler, sözünü bile duymak istemedikleri amaçlardı. Mustafa Kemal, büyük bir dirençle karşılaşılacağını biliyordu ancak dirence dirençle karşılık vermeye kararlı ve hazırdı.

Amaca ulaşmak için, dayanılacak ana güç, Kurtuluş Savaşı’nda olduğu gibi, ulusal birliği sağlamak ve bağımsızlığı seçeneği olmayan toplumsal amaç haline getirmekti. Dışa karşı güçlü olmayla içerde birliği sağlama arasındaki dolaysız ilişki, gerçekleştirilmesi güç ama başarılması zorunlu bir görev ortaya çıkarıyordu. Ulusal birliğe zarar veren karşıtlıklar giderilmeli, toplumun her kesimi aynı amaç çerçevesinde birleştirilmeliydi.

Yoğun bir çalışma ve her zaman olduğu gibi, ölçülü ama atak bir eylemlilik içine girdi. İçerdeki düzeysiz karşıtlıkla uğraşıp yeni devletin temelini atarken, 8 ay süren Lozan görüşmelerinin her aşamasıyla yakından ilgilendi, yurt içi çalışmalarını Lozan’daki gelişmelere göre düzenledi.

Lozan’da; onaylanacak, geri çevrilecek, değiştirilecek ya da yapılacak önerilere karar veriyor, görüşme taktikleri belirliyor ve Türk Kuruluna güç veren destek iletileri gönderiyordu.

Türkiye’ye Bakış

Müttefikler’in gözünde Türkiye, “Genel Savaş’ta yenilmiş ancak daha sonra Anadolu’ya çıkan Yunanlılar’ı yenmiş bir ülkeydi”.⁷ Kendilerini, destekleyip kışkırttıkları Yunanlılardan ayrı tutmaya çalışıyorlardı. Her ne pahasına olursa olsun geleneksel istekleri olan kapitülasyon haklarını korumak, hatta geliştirmek istiyorlardı. Onlar için önemli olan adil bir barış değil, çıkarlarını koruyan bir barıştı.

Türkler, “atalarından gelen savaşçılıklarıyla”, Yunanlıları yenmeyi başarmışlardı ama ekonomiyle bütünleşen bir ulusal istenç (irade) onlardan beklenemezdi. “Sanayiden yoksun, parasız ve yoksul” bir ülke, “diplomasinin kaygan alanında”⁸ bu bilinci gösteremez, gösterse de uzun süre direnemezdi. Bağlaşıkların Türkiye’ye ve onu temsil eden Delegeler Kurulu’na bakışı buydu.

“Yeni Türk Tipi”

Lozan Konferans’ına 12 ülke katıldı, ama “esas görüşme ve tartışmalar İngiltere’yle Türkiye arasında oldu.”⁹ İsmet Paşa’yı “en yüksek fiyatı koparmak için pazarlık yapan, sonunda verilen fiyata razı olan halı satıcısı”¹⁰ gibi gören Lord Curzon, karşısındakini eski Osmanlı Türkü sanıyordu. Ancak, yanıldığını çabuk anladı. “İlkelerini her şeyin üstünde tutan vatansever bir tutumla”¹¹ karşılaştı. “Doğulularda böyle şey olmaz”, “Türkler nasıl bu hale geldi?” diyerek şaşkınlığını dile getiriyor, “nedenini bir türlü anlayamadığı”¹² değişimi, çözmeye çalışıyordu.

Lozan’da ortaya çıkan “yeni Türk tipi”¹³, ulusal hakların savunulmasında yüksek nitelikli bilinç ve direnç gösteriyor, oraya neden geldiğini, neyi nasıl elde edeceğini biliyordu. Batı gazetelerinde şaşkınlık ifade eden yorumlar yapılıyor, The Times, “Acaba Türkiye, bir mucize ile uygar bir devlet mi oldu?” diye soruyordu.¹⁴

İngiliz Delegeler Kurulu’ndan William Tyrrell, Lozan’da karşılaştığı “yeni Türkler” için şöyle söylüyordu: “İki çeşit Türk biliyorduk; biri eski Türk, ki öldü. Biri de Jön Türk, ki artık o da yok oldu. Şimdi onlardan çok başka bir tip görüyoruz. İsmet Paşa. O bizim için artık üçüncü Türk’ü canlandırıyor... Barışı bu Türkle imzalayacağız”.¹⁵

İsmet Paşanın Diplomatlığı

İsmet Paşa, kendisini, Konferans’a hemen ağırlığını koyan Lord Curzon’la eşit görüyor ve Türkiye’nin, “savaş galibi” İngiltere’yle eşdeğerde olduğunu gösteren davranışlarda bulunuyordu. “Biz buraya Mondros’tan değil, Mudanya’dan geliyoruz” diyordu.¹⁶

Kendine özgü bir savaşım yöntemi vardı. “Ne denli önemsiz olursa olsun her noktayı tartışıyor”, çoğu kez, savaşlardaki top atışları nedeniyle, “kulaklarının iyi işitmediğini” söyleyerek kimi sözleri “duymuyordu!”“Önceden hazırladığı uzun konuşmalar yapıyor” durmadan “arkadaşlarına danışıyordu”. Sürekli olarak, Ankara’yı aramak için zaman istiyor, yanıtlarını hep “ilerdeki toplantılara” bırakıyordu.¹⁷

Ankara’ya gerçekten çok sık danışıyordu. Önceden saptadıkları hemen tüm önemli konuları, Mustafa Kemal’e soruyor, onun bildirimleri yönünde davranıyordu. Lozan’daki “Yeni Türk tipini” yaratan, Kurulda görev alanlar değil, Türkiye’nin Ankara’daki yeni önderiydi.

Barış için önceden saptadığı, “değiştirilemez koşulları”, Lozan’a İsmet Paşa aracılığıyla o iletiyordu. Kendilerini, dünyanın egemenleri gören büyük devlet yetkilileri, o güne dek görmedikleri, “alttan almayan”, “kafa tutan” özgüvenli davranışlarla karşılaşıyordu. Lord Curzon ve bağlaşıkları için rahatsız edici ana sorun, sömürge ve yarı sömürgelere yayılma olasılığı yüksek bir anti-emperyalist istençle karşılaşmış olmalarıydı. Bu istencin arkasındaki güç, Mustafa Kemal’di. Fransız tarihçi Benoit Méchin, onun için, “tarihte çok az insan Mustafa Kemal gibi emperyalizme karşı durabilir” diyecektir.¹⁸

Mustafa Kemal’in isteği, çok basit ve anlaşılır bir şeydi: “Kan bedeli ödenerek” kurtarılan Türk topraklarında; kimseye karışmadan, kimseyi karıştırmadan, kendi geleceğine kendisi karar vererek barış ve bağımsızlık içinde yaşamak… Geçmişin yanlışlarına yeniden düşmek istemiyordu. “Fetih düşüncesi ona cihat düşüncesi kadar yabancıydı”.¹⁹

Ulusun gücünü aşan her türlü girişime, sonucu olmayan serüvenlere karşıydı. “Amaca ulaşmak için izleyeceğimiz yolu, duygularımızla değil aklımızla çizmeliyiz” diyordu.²⁰ Türkiye’yi, geçmişte yaşadığı olumsuzluklardan ders alarak, “sağlam sınırlarla çevrili, uygar, merkezi ve bağımsız bir ulus” yapacaktı.²¹ Lozan, onun için, bu girişimi dünyaya kabul ettirecek, önemli bir ilk adımdı.

Lozan’da gerçekleştireceği işin; uluslararası boyutunu, ezilen ülkelerde ortaya çıkaracağı direnci, bu direncin büyük devletler için ne anlama geldiğini biliyordu. Bu güç işi başarmak için, sonuna dek gidecekti. Ezilen uluslara çağrılar yapıyor ve “Türkler artık kendilerini ezdirmeyecektir. Türklerin yapacaklarını örnek alın. Dünya, o zaman daha iyi olacaktır” diyordu.²²

İngiltere Güç Durumda

Lord Curzon ve bağlaşıklarının, sömürge ve yarı sömürgelere örnek olacak yaygın bir bağımsızlık dönemi başlatacak Türk istemlerini kabul etmesi çok güç ve İngiltere için çekinceli bir işti. Barış yapılmalı ama koşulları Türklerin istediği gibi olmamalıydı.

Ancak, Ankara dayatıyor, geri adım atmıyordu. Ayrıca, Lozan’da sonuç alınamazsa, anlaşma dışı bırakılacak bir Türkiye, Sovyetler Birliği’ne daha çok yakınlaşabilir, bu da başka tür sakıncalı sonuçların ortaya çıkmasına neden olabilirdi.

Türkiye’den, yeni bir savaşı göze alan açıklamalar geliyordu; oysa Avrupa’nın savaşacak gücü kalmamıştı. Karşılaşılan siyasi açmaz, dünya siyasetine yön vermeye alışkın büyük devlet yöneticilerini, şimdiye dek hiç yaşamadıkları bir çaresizlik içine sokmuştu. Çaresizlik, blöf politikasıyla aşılmaya çalışıldı. Ancak Ankara korkutmaya dayalı gerçek dışı girişimleri kavrayacak ve önlem geliştirecek bilinçli bir tutum sergiliyordu, blöfü gerçekle bastıracak yeteneğe sahipti.

İsmet Paşa’nın, “on yıl birden yaşlandım” dediği sekiz aylık Lozan süreci, “sinir sağlamlığı gerektiren” böyle bir ortamda yaşandı. Tüzel ve tecimsel ayrıcalıklar, Konferans’ın ana gündemi gibiydi. Avrupalılar ayrıcalıkların sürmesinde, Türkiye ise kaldırılmasında son derece kararlıydı ve bu iki yaklaşımın uzlaşma olasılığı yok gibi görünüyordu.

Lord Curzon, çaresizliğini o denli açık ediyordu ki, “üzerinde güneş batmayan Büyük Britanya İmparatorluğu”’nun diplomatlığıyla ünlü bu Dışişleri Bakanı, “Türkiye için rahatsız edici oluyorsa, kapitülasyon yerine başka bir sözcük kullanabiliriz”²³ gibi gülünç önerilerde bulunabiliyordu.

Curzon’un Çaresizliği

Türk isteklerine karşı başlangıçtaki alaycı yaklaşım, giderek saldırgan bir karşıtlığa dönüştü... Ulusal egemenlik ve bağımsızlık konularında gösterilen kararlılık, alaycılığın yerini kaygı ve korkunun almasına yol açmıştı. Öyle görülüyordu ki, Türkler ekonomik bağımsızlık konusunda, söylediklerinin bilincindeydiler ve bunları elde etmeden, herhangi bir belgeye imza atmayacaklardı.

Curzon, dizginleyemediği bir öfke ve çoğu kez “diplomatik nezakete uymayan” bir saldırganlık içine girmişti. ABD Delegasyonu’nda yer alan ve daha sonra Türkiye’de Büyükelçilik yapan Charles H.Sherrill’in anılarında aktardıkları, Curzon’un Lozan’daki ruh halini ortaya koymaktadır: “Curzon’un odasına gitmiştik. Bir anda Curzon göründü. Kızgın bir boğa gibi odaya girdi. Bizlere baktı ve parmağını havada dolandırarak aşağı yukarı yürümeye başladı. Durmadan ter döküyor ve içerdekilerin yüzlerine bakıyordu. Birden bağırdı: ‘Dört korkunç saatten beri oturumdayız. İsmet her sözümüze şu bayat ve adi sözcükle yanıt verdi’; ‘bağımsızlık ve ulusal egemenlik!’. Curzon’a, İsmet Paşa’nın hangi sorunda anlaşmazlık çıkardığını sordum. ‘Ekonomik ve hukuksal sorunda’ yanıtını verdi... Herşey bitmişti. Curzon ızdırap ve korku içindeydi. İsmet Paşa’yla görüşmemizin yararlı olup olmayacağını sorduk; yeniden harekete geçmek istediğimizi söyledik. İsmet Paşa’yla bir saat kadar konuştuk. Korkunç derecede yorgun olduğu görünüyordu. Kendilerine önerilen ekonomik maddelerin, Türkiye’yi malî ve sınaî tutsaklığa sürükleyeceğini söylüyordu... Türkçe birkaç sözcük söyleyerek ayağa kalktı. Sonradan, aramızda bulunan ve Türkçe bilen Gillespie’den,‘kalbim tıkanıyor’ dediğini öğrendik”.²⁴

Görüşmeler Kesiliyor

Görüşmeler, 4 Şubat 1923’te kesildi. ABD delagasyonu, Konferans’ın kesilmesinin ana nedenini, Washington’a, “Türklerin, özel yargı hakları ve ekonomik imtiyazlara ait hükümlerde, her türlü uzlaşmayı reddetmeleridir” diye bildirmişti.²⁵ Bağlaşıklar, İsmet Paşa’nın, hiçbir biçimde ödün vermediği, “bağımsızlık” ve “ulusal egemenlik” direncinin arkasındaki ana gücün Mustafa Kemal olduğunu biliyor, ona büyük bir öfke ve düşmanlık duyuyorlardı. Amerikalı Senatör Upshow’un 1927 yılında Temsilciler Meclisi’nde yaptığı konuşma, günümüze dek gelen Mustafa Kemal karşıtlığının ortak anlatımı gibiydi: “Lozan Antlaşması, Timurlenk kadar hunhar, müthiş İvan kadar sefil ve kafatasları piramidi üzerine oturan Cengiz Han kadar kepaze bir diktatörün, zekice yürüttüğü politikasının bir toplamıdır. Bu canavar, savaştan bıkmış bir dünyaya, bütün uygar uluslara onursuzluk getiren bir diplomatik anlaşmayı kabul ettirmiştir. Buna her yerde Türk zaferi dediler”.²⁶

Görüşmelerin kesilmesi, ülke içinde, sesini yükseltmeye hazır karşıtçıları harekete geçirdi. “Barış fırsatı kaçırıldı” diyorlar, saldırılarını, İsmet Paşa’dan çok Mustafa Kemal’e yöneltiyorlardı. Yabancılar gibi, Lozan’a yön verenin, o olduğunu biliyorlardı. Türk toplumunun geleceğini belirleyecek ulusal bir sorunu, siyasi çıkarları için kullanmaktan çekinmediler. Ülkenin içten ve dıştan sıkıştırıldığı bir dönemde, onunla ve kurmaya çalıştığı yönetimle uğraştılar.

Dışarda, başarılması gereken bir antlaşma sorunu, içerde altından kalkılması gereken büyük boyutlu sorumluluklar varken; zamanının önemli bir bölümünü, karşıtçılığı izlemeye ve Meclis kararlarına bağlı kalarak denetim altında tutmaya çalıştı. Ülke önemli bir dönemden geçerken, çözüm bekleyen yaşamsal sorunlar ortada dururken, iç siyasi çekişmelerle uğraşmak zorunda kalmasına son derece üzülüyordu. Türkiye’deki gelişmelerden ve ordudan haber soran İsmet Paşa’ya, 22 Aralık 1922’de yazdığı mektupta; “Meclis’te bazı görüşlere karşı, daima uyanık ve izleyici olma zorunluluğu beni üzüyor. Bir tarafa ayrılamıyorum. Halife’ye saltanat hukuku vermek hevesinde bulunan gericilerin (mürtecilerin) gizli girişimleri, beni çok sinirlendiriyor. Fevzi Paşa İzmir’dedir. Yakup Şevki Paşa, gözündeki hastalığından Avrupa’ya gitti, Kolorduları Batı Cephesi Karargahı’na bağlandı. Ordu iyidir; hazırdır” diyordu.²⁷

Uyarıcı Açıklamalar

Türkiye’nin kararlılığını göstermek için, Lozan’daki karar vericilere gönderme yapan uyarı niteliğinde ve bir birini tamamlayan bir dizi açıklama yaptı. Açık ve net konuşuyor, “egemenlik hiçbir anlamda, hiçbir biçimde, hiçbir renk ve belirtide ortaklık kabul etmez”²⁸ diyor, eski alışkanlıkları sürdürmek isteyen anlayışlarla sonuna dek mücadele edileceğini söylüyordu.

Söylediklerini yapma ya da yapmayacağını söylememe alışkanlığı bilindiği için, hem uyarı hem de meydan okuma niteliğindeki sözleri, etkili oluyordu. Batı’nın karar vericileri, ya Türkiye’nin isteklerini kabul edecekler ya da onunla çatışacaklardı. Gönderilen iletilerin özü buydu.

22 Aralık 1922’de, İngiliz Morning Post gazetesi muhabiri Grace M.Ellison’la görüştü. Lozan’da, bağımsızlığa ve ulusal egemenliğe zarar veren tüm önerilerin reddedileceğini ve bu tür istemlere şiddetle karşı koyulacağını söyledi. Sözleri kararlılığının düzeyini gösteriyordu: “Bizim elde etmeğe kararlı olduğumuz tam bağımsızlık ülküsüne, meydan okuyacak herhangi bir kişi varsa; o kişi, bu ülkümüzden ilham almış bütün Türkleri ortadan kaldırma imkanlarını arayıp bulmalıdır” diyordu.²⁹

Üç gün sonra, 25 Aralık 1922’de Fransız Le Journal muhabiri Paul Erio’yla görüştü. Konferansın ilerlemediğini, “beş hafta içinde önerilen sorunlardan hiçbirini” çözmediğini ve Türkiye’nin ileri sürdüğü isteklerin, “ülkenin yaşaması ve bağımsızlığını sağlaması için gereken şartların en azı”³⁰ olduğunu söyledi.

Kapitülasyon konusunun, “tartışılmasını bile ulusal onura yönelmiş bir hakaret” sayıyor ve Avrupalıları şu sözlerle uyarıyordu: “İngilizlerin gerçeği görmedeki duraksamasına hayret ediyorum. Duraksama sözcüğünü kullanırken, düşüncemi eksik bir biçimde açıklamış oluyorum, Fransa ve İtalya’nın izlediği fazla tarafsız tutum, hayretimi uyandırmaktan geri durmuyor. Lozan bize, hayret ve şaşkınlık veren başka manzaralar da göstermekten geri durmadı. Kapitülasyonların, Konferans’ta birçok toplantıda konu edilmesini bir türlü anlayamıyoruz. Bu sorunun, söz konusu edilip görüşme konusu yapılması bile ulusal onurumuza yöneltilmiş bir harekettir. Kapitülasyonların Türk milleti için, ne derece nefret edilen bir şey olduğunu size anlatmam güçtür. Bunları, yeni biçim ve adlar altında gizleyerek, bize kabul ettirmeyi başaracaklarını sananlar, bu konuda çok yanılıyorlar. Türkler, kapitülasyonların sürmesinin, kendilerini kısa süre içinde ölüme götüreceğini çok iyi anlamışlardır. Türkiye tutsak olarak mahvolmaktansa, son nefesine kadar mücadele etmeye kesin karar vermiştir”.³¹

25 Ocak 1923’te Alaşehir’e geldi ve halka yaptığı konuşmada, Lozan’da büyük devletlerin kabullenmek istemediği ulusal egemenlik konusunu işledi. Beş ay önce Alaşehir’i “ateşler içinde bırakan” Yunanlıları “buralara getiren” gücün, büyük devletler olduğunu belirtti ve Türk ulusunun egemenliğini kayıtsız şartsız ele alıp bu güce karşı direnmeseydi, “bütün milletin şimdi yabancıların kölesi” olacağını söyledi. “Bundan sonra kazanacağımız zaferler”, “ekonomi, bilim ve eğitim zaferleri olacaktır” dedi ve ulusal egemenliği tanımak istemeyenleri şu sözlerle uyardı: “Artık eski felaketli günler geri gelmeyecektir. Bütün düşmanlarımız, bütün dünya anlamıştır ki, egemenliğini çok kıskanç bir biçimde savunan ve koruyacak olan milletimiz, ülkeye ayak basacak düşmanları kovacak ve mahvedecektir.”³²

Lozan’da tartışma konusu yapılmak istenen, ulusal egemenlik konusundaki bir başka açıklamayı, Alaşehir’den iki gün sonra, 27 Ocak 1923’te İzmir’de yaptı. Annesinin mezarı başında, duygulu bir ortamda yaptığı açıklamada, ulusal egemenliği koruma yönündeki kişisel kararlılığını şu sözlerle dile getirdi: “Validemin ruhuna ve bütün ecdat ruhuna ahdettiğim vicdan yeminimi tekrar edeyim. Validemin kabri önünde ve Allah’ın huzurunda yemin ediyorum. Bu kadar kan dökerek milletin elde ettiği ve güçlendirdiği egemenliği, koruma ve savunmak için, gerekirse validemin yanına gitmekte asla tereddüt etmeyeceğim. Ulusal egemenlik uğruna canımı vermek, benim için vicdan ve namus borcu olsun”.³³

Lozan’a yönelik açıklamalarını, Konferans’ın bitimine dek sürdürdü. 15 Ocak’ta Eskişehir, 16 Ocak’ta İzmit, 22 Ocak’ta Bursa, 2 Şubat’ta İzmir, 5 Şubat’ta Akhisar, 7 Şubat’ta Balıkesir, 17 Şubat’ta İzmir İktisat Kongresi ve 20 Mart’ta Konya’da konuştu.

Batılı gazetecilere ve Türk halkına yaptığı açıklamalardan sonra, konuyla ilgili kararlılığını gösteren, belki de en dikkat çekici açıklamayı, Türk Ordusu’na bir çağrıyla yaptı. 16 Nisan 1923’te, Lozan görüşmelerinin kesildiği dönemde yapılan çağrıda şunları söylüyordu: “Meşru hukukumuzu sağlamak için, devletçe yapılmakta olan barış girişiminin sonucunu, sakince ve güven içinde bekliyoruz. Sonuç, bizim yeniden harekete geçmemizi gerektirecek biçimde belirirse; savaşma ve yiğitlik yolunda, aynı vatansever coşkuyla yürüyeceğimiz doğaldır”.³⁴

“Uluslararası Hukuk Kütüğüne Çakılan Zafer”

Tarihçi Nobert Von Bischoff’un, “Türk silahlarının, kazandığı zaferi, uluslararası hukukun kütüğüne geçirmesidir”³⁵ diye tanımladığı Lozan Antlaşması, 24 Temmuz 1923’te Lozan Üniversitesi tören salonunda imzalandı.

ABD’nin imzalamadığı Antlaşma’yı, TBMM 23 Ağustos’ta onayladı ve işgal güçleri, silahlarıyla birlikte Türkiye’den ayrılmaya başladılar. “Generalleri ve askerleriyle” son birlikler, 2 Ekim 1923 Salı günü, Dolmabahçe önünde, “Türk bayrağını ve Türk askerlerini selamlayarak” denize açıldı. 13 Kasım 1918’de Boğaz’da söylediği sonucu elde etmiş, “yüzyıllarca beslenmiş kötü amaçlarla”³⁶ Türkiye’ye gelenler, “geldikleri gibi gitmişlerdi”.³⁷

Ankara, görüş ve isteklerini büyük oranda Batı’ya kabul ettirmiş, ulusal egemenlik haklarına yönelik ana amacı etkilemeyen ve çoğu geçici kimi uzlaşmalarla barış sağlanmıştı. Son iki yüz yılda, Türklerin Avrupa’ya karşı kazandığı tek siyasi başarı olan bu antlaşma, gerçek bir “diplomatik zaferdi”.

“Türkiye, Batı devletleri ve Yunanistan’la arasındaki savaş durumuna son vermiş”³⁸ Misak-ı Milli sınırlarını ve tam bağımsızlığını kabul ettirmiş, ezilen uluslara emperyalizmin yenilebileceğini göstermişti. Fransız Robert Lambel’in söylemiyle, “Türkiye artık Osmanlı İmparatorluğu değildi” ve yeni Türk Devleti elde ettiği başarıyı, “Mustafa Kemal’in dinamizmiyle başından beri coşturduğu Ankara’daki milliyetçilerin başa çıkılmaz iradesine borçluydu”.³⁹

Kurtuluş Savaşı ve onun politik sonucu Lozan Antlaşması, hem Batı’nın gelişmiş ülkeleri, hem de Doğu’nun ezilen ulusları üzerinde, 20.yüzyıla yön veren büyük bir etki yaptı. Kısa süre içinde Türkiye’nin sorunu olmaktan çıkarak evrensel boyutlu bir bağımsızlık simgesi haline geldi. Askeri ve hemen ardından gelen siyasi başarı, emperyalist tutsaklıktan kurtulmak isteyen sömürge ve yarı-sömürgelerde büyük bir uyanış sağladı, onlara örnek oldu.

DİPNOTLAR

1       Büyük Larousse, Gelişim Yayınları, 12.Cilt, sf.7560

2       “Atatürk” Lord Kinrose, Altın Kitaplar Yay., 12.Basım, İst.-1994, sf.417

3       a.g.e. sf.417

4       Büyük Larousse, Gelişim Yayınları, 12.Cilt, sf.7560

5       “Atatürk” Lord Kinrose, Altın Kitaplar Yay., 12.Basım, İst.-1994, sf.416

6       a.g.e. sf.416

7       “Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi”Afet İnan, TTK, Ankara-1977, sf.101

8       “Mustafa Kemal” Benoit Mechin, Bilgi Yay., Ank.-1997, sf.243

9       Büyük Larousse, Gelişim Yay., 12.Cilt, sf.7560

10    ”Atatürk” Lord Kinross, Altın Kitaplar Yay., 12.Baskı, İst.-1994, sf.421

11    a.g.e. sf.422

12    a.g.e. sf.422

13    a.g.e. sf.417

14    a.g.e. sf.435

15    a.g.e.  sf.417

16    “Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi”Afet İnan, TTK, 1977, sf.101

17    ”Atatürk” Lord Kinross, Altın Kitaplar Yay., 12.Baskı, İst.-1994, sf.417

18    “Mustafa Kemal” Benoit Mechin, Bilgi Yay., Ank.-1997, sf.242

19    a.g.e. sf.242

20    “Mustafa Kemal Eskişehir-İzmit Konuşmaları” Kaynak Y., 1993, sf.77

21    “Mustafa Kemal” Benoit Mechin, Bilgi Yay., Ank.-1997, sf.242

22    a.g.e. sf.242

23  “Atatürk’te Konular Ansiklopedisi” S.Turan, Y.K.Y., 2.Bas., 1995, sf.345

24    “İlk ABD Büyükelçisinin Türkiye Hatıraları”John Grew, 2.Cilt, Cumhuriyet Kitap, sf.50-51

25 “Amerikan Belgelerinde Lozan Konferansı ve Amerika” Fahir Armaoğlu, Belleten C.LV.Ağustos 1991, S.213, sf.500; ak. “70.Yıldönümünde Lozan” T.C.Kültür Bakanlığı, sf.34

26  “Amerika, NATO ve Türkiye” Prof.Dr.Türkkaya Ataöv, sf.172; ak., Emin Değer, “Oltadaki Balık”, Çınar Araş., 5.Baskı, sf.182

27    “70.Yıldönümünde Lozan” T.C.Kültür Bakanlığı, sf.33

28    “Nutuk” M.K.Atatürk, II.Cilt, TTK, 4.Baskı, Ank.-1999, sf.933

29    “Bir İngiliz Kadın Gözüyle Kuvayı Milliye Ankarası” Grace M.Ellison, 1973; ak. U.Kocatürk, “Kaynakçalı Atatürk Günlüğü” İş.B.Y., sf.220-221

30    “Atatürk’ün Bütün Eserleri” 14.Cilt, Kaynak Yay., İst.-2004, sf.197

31    a.g.e. 14.Cilt, sf.198

32    a.g.e. 14.Cilt, sf.389

33    a.g.e. 14.Cilt, sf.394

34    “Kaynakçalı Atatürk Günlüğü” Prof.Dr. U.Kocatürk, İş.B.Y., sf.233

35  “Türkiye’deki Yeni Oluşan Bir İzahı” Norbert Von Bischoff, Ank.-1936, sf.149-150; ak. “70.Yılında Lozan” Kültür Bak. Yay., sf.94

36    “Kemalist Eğitimin Tarih Dersleri-IV” Kaynak Y., 3.Bas. 2001, sf.142

37    “Kaynakçalı Atatürk Günlüğü” Prof.Dr.U.Kocatürk, İş Bank.Yay., sf.74

38    “Tek Adam” Ş.S.Aydemir, 3.Cilt, Remzi Kit., 8.Baskı, İst.-1983, sf.128

39    L’İllustration (Paris), 28.07.1923; Bilal Şimşir, “Dış Basında Laik Cumhuriyetin Doğuşu” Bilgi Yay., Ank.-1999, sf.188