CUMHURİYET VE KÜRT AYAKLANMALARI

Mustafa Kemal, Samsun’a çıkmadan bir hafta önce 11 Mayıs 1919’da, ilk Kürt ayaklanması başladı. Midyat’ın Güneyindeki aşiretlerin reisi olan Ali Batı, Kürt devleti kurmak üzere ayaklandı. Üç ay süren ayaklanma, 19 Ağustos 1919’da bastırıldı. Ankara Hükümeti’nin kurulmasından sonra arka arkaya patlak veren Kürt ayaklanmalarının ilki Koçgiri Ayaklanması’ydı. 135 köye yayılmış olan Koçgiri aşireti, Yunan Ordusu’nun Bursa’dan saldırıya geçmesinden iki hafta önce, saldırıya destek olurcasına, 6 Mart 1921 günü ayaklandı. Nasturi Ayaklanması, Musul sorununun Milletler Cemiyeti’nde görüşülmesinden bir gün önce ortaya çıktı.

Emperyalist Karışma

Batılı büyük devletler, Kurtuluş Savaşı’nda ve Cumhuriyetin ilk yıllarında uygulamaya çalıştıkları ancak başarılı olamadıkları Kürt politikasını, hemen aynısıyla bugün yeniden gündeme getiriyor. Atatürk döneminde tam anlamıyla bozulmuş olan bu oyun, 21.yüzyılın başında yeniden oynanıyor ve ne yazık ki bu kez daha başarılı olunuyor...

Devrim ilkelerinin resmi politikadan çıkarılmış olmasının olumsuz sonuçları, bu konuda da etkisini gösteriyor ve 1930’lu yıllarda çözülmüş olan sorun, bugün yeniden sorun durumuna geliyor.

Atatürk ve Kürtler

Mustafa Kemal Atatürk, Kurtuluş Savaşı’na başlarken, Misak-ı Milli sınırları içinde kalan Kürt unsurların, emperyalizmin ayrılıkçı yaymacasına ve maddi çıkar sözverilerine kanarak, ulusal savaşıma zarar verecek bir davranış içine girmemeleri için yoğun çaba göstermiştir.

Atatürk, Türkiye Kürtlerini hiçbir zaman yabancı unsur olarak görmemiştir. O’nun için, Kürtler; tarihsel, toplumsal ve kültürel olarak, Türk toplumu içinde yaşayan yerel unsurdur. Çıkarları ve gelecek umutları; Misak-ı Milli sınırları içinde yaşayan insanların tümü gibi, bağımsız bir ulusun yaratılmasına bağlıdır. Kurtuluş Savaşı’na başlarken, 15.Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa’ya gönderdiği yazıda; “... Ben Kürtleri ve hatta öz kardeş olarak bütün milleti bir tek nokta çevresinde birleştirmek ve bunu bütün dünyaya Müdafa-i Hukuku Milliye Cemiyetleri aracılığıyla göstermek karar ve azmindeyim” diyordu.¹

Atatürk, kurtuluştan hemen sonra 16 Ocak 1923 günü İzmit’te yaptığı konuşmada, Kürt sorunuyla ilgili dilek ve görüşlerini açıklar. Vakit Gazetesi başyazarı, Ahmet Emin Yalman’ın, “Kürt sorunu nedir?” sorusuna verdiği yanıtta şunları söyler: “Bildiğiniz gibi bizim milli sınırlarımızda var olan Kürt unsurlar, o şekilde yerleşmişlerdir ki, pek az yerde yoğundurlar. Fakat yoğunluklarını yitire yitire ve Türk unsurunun içine gire gire öyle bir sınır doğmuştur ki, Kürtlük adına bir sınır çizmek istersek Türklüğü ve Türkiye’yi mahvetmek gerekir. Sözgelimi, Erzurum’a kadar giden, Erzincan’a, Sivas’a kadar giden, Harput’a kadar giden bir sınır aramak gerekir. Ve hatta Konya çöllerindeki Kürt aşiretlerini de gözden uzak tutmamak gerekir”.²

İsmet İnönü, Lozan’da Türkiye adına okuduğu bildiriye; “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Türklerin olduğu kadar Kürtlerin de hükümetidir; çünkü, Kürtlerin gerçek ve meşru temsilcileri, Millet Meclisi’ne girmiştir ve Türklerin temsilcileriyle aynı ölçüde ülkemiz hükümetine ve yönetimine katılmaktadırlar”  demiştir.³

Yurttaşlık Bağı

Anadolu’da yaşayan ve Türk ulusunu oluşturan tüm unsurların, birbirlerine yurttaşlık bağıyla bağlı, eşit ve özgür bireyler olduklarının kabul ve ilanı, ‘günün gereği olarak’ ortaya sürülen göstermelik siyasi bir davranış değildir. Özellikle Türk ve Kürtlerin birbirlerinden ayrılmaları; gerek kültürel ve tarihsel oluşum, gerekse yaşadıkları coğrafya nedeniyle olanaksızdır. Kemalizmin konuyla ilgili saptamaları içtendir, bilimsel ve toplumsal gerçeklere dayalıdır.

Mustafa Kemal Türk ulusunun tanımını; “Türkiye Cumhuriyetini kuran Türkiye halkına Türk milleti denir” biçiminde yapmıştır.⁴ Burada kullanılan “Türkiye Halkı” tanımı, bilinçli olarak seçilmiştir ve ulusu oluşturan, değişik etnik kökenden unsurları kapsamaktadır.

Belirleyici olan unsurun, ulusa adını ve dilini vermesi ise olağan bir sonuçtur. Önemli olan, ulus bireylerinin her yönden eşit olmaları ve bu eşitliğin, gerek devletin ve gerekse toplumun bütün birimlerinde gerçek anlamda yaşama geçirilmesidir.

Fransız Ulusunun adını Franklar vermiştir. Ancak, Fransa Franklardan başka, Normanlar, Basklar, Brötonlar, Provensaller, Korsikalılar vb. gibi birçok etnik yapı ve ırkın karışımından meydana gelmiştir... İtalyan Ulusu ise adını aldığı İtalyot’ardan başka Romalılar, Germenler, Etrüskler ve Yunanlılardan oluşmuştur.

Türk Ulusu ise bunlardan çok daha zengin bir etnik yapı üzerine oturmuştur. Tarihi köklerine dek gidilirse; Sümerler, Hititler, Lidyalılar, İyonlar’dan geçerek ve her çeşit Türk boyuyla birleşerek, Çerkezler, Arnavutlar, Kürtler, Lazlar vb. oluşmuştur. Ancak, Türk ulusuna adını veren, kuşkusuz ki asal unsur olan Türklerdir.

Kurtuluş Savaş’ıyla Başlayan Ayaklanmalar

Mustafa Kemal, Samsun’a çıkıp ulusal savaşımı başlattıktan sonra, Kürt ayaklanmalarında büyük bir artış görüldü. Ayaklanmaların çıkış zamanlaması bunların bir merkezden yönlendirildiğini gösteriyordu. Nitekim 50 yılı aştığı için bugün açıklanmış bulunan, ABD, İngiltere, Fransa ve Almanya gizli belgelerinde bu durum çarpıcı bir biçimde görülmektedir.

Mustafa Kemal, durumu bu belgeleri görmeden saptamıştı. Elazığ Valisi Ali Galip ve Noel’in Sivas Kongresi’ni basacağı duyumunu aldığında Kongre’de şu konuşmayı yapmıştı: “İngilizlerin amacı, para ile memleketimizde propaganda yapmak ve Kürtlere Kürdistan kurma sözü vererek, aleyhimize ve bize karşı suikast düzenlemeye yöneltmek olduğu anlaşılmış, karşı önlemler alınmıştır”.⁵

İngiliz Belgeleri ve Ayaklanmalar

İngiltere’nin İstanbul’daki Yüksek Komiser Yardımcısı Amiral Webb, Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a gönderdiği 19 Ağustos 1919 günlü raporda şunları yazıyordu: “Amerika, Trabzon ve Erzurum’u içine alan bir Ermenistan’ı himaye edecek, geri kalan dört il ise bir Kürt devleti olarak İngilizler’in himayesine bırakılıyor”.⁶

Kürt aşiret reislerinin nasıl satın alındıklarını ve kime karşı kışkırtıldıklarını gösteren iki gizli belgeyi, bir başka İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe, 9 Temmuz 1919 ve 21 Temmuz 1919 tarihlerinde hazırlar ve Londra’ya gönderir: “Binbaşı Noel (Kürtler içinde çalışan binbaşı rütbeli bir İngiliz ajanı) Abdülkadir ve Bedirhanoğulları ile görüştü. Abdülkadir satın alındığı takdirde güçlük çıkarmaz”.⁷ “Binbaşı Noel, Kürt şefleriyle görüş birliğine varırsa, bundan büyük yararlar sağlayacağını söylüyor... Kürtler henüz Mustafa Kemal’e karşı ayaklanmadı. Noel bunu başarabileceğinden emin”.⁸

İngilizler’in, Kürtleri çıkarları için nasıl kullandığını gösteren kendilerine ait iki gizli rapor, o gün olduğu gibi bu gün de geçerliliğini korumaktadır ve emperyalizmin azgelişmiş ülke insanlarına bakışını göstermesi açısından ilginçtir. Hohner imzalı ve 27 Ağustos 1919 tarihli yazanakta şöyle söylenmektedir: “Kürt sorununa verdiğimiz önem Mezopotamya’ya verdiğimiz önemdendir. Yoksa Kürtlerin ve Ermenilerin durumu bizi hiç ilgilendirmez”.⁹

Öbür yazanak, 28 Kasım 1919 tarihlidir ve İngiliz ajanı Kindston kaleme almıştır: “Kürtlere ne kadar inanmasak da onları kullanmamız çıkarımız gereğidir”.¹⁰

ABD Görüşü

O günlerin genç ve atak yeni emperyalist ülkesi ABD’nin, İstanbul’a Yüksek Komiserlik göreviyle gönderdiği, deneyimli subayı Amiral Bristol; Kürt sorununun gerçek temellerini, Washington’a gönderdiği, 20 Şubat 1922 tarihli gizli raporda ortaya koyar.

Bristol raporda şunları söyler; “... Şimdi Kürdistan Mezopotamya’nın ünlü petrol yatakları nedeniyle yabancı entrikalar başladığı için kuşkusuz ciddi sorunlar yaratabilecektir. İngilizler herhalde, Kürdistan’ı denetim altına almak için Kürtleri Türklere karşı kullanmak isteyecektir... Batıdaki savaş Türklerin lehine biterse, Türkler yetenekli askeri liderlerinin biriyle Kürt sorununa son verebilir. İngilizler kuşkusuz bu durumu bilmektedir. Gene de Kürt sorunu ile uğraştığı sürece, Mustafa Kemal’in Musul’a el koyamayacağını düşünmektedirler. Dolayısıyla Kürtçülük hareketlerini desteklemektedirler”.¹¹

Mayıs 1919: Ayaklanmalar Başlıyor

Kurtuluş Savaşı örgütlenip kalıcı bir güç olmaya başlayınca, önce gerici ayaklanmalar hemen ardından da Kürt ayaklanmaları ortaya çıktı. 1920 ve 1921 yıllarında irili ufaklı tam 60 gerici ayaklanma oldu. Bandırma, Gönen, Susurluk, Kirmasti, Karacabey, Biga, İzmit, Adapazarı, Düzce, Hendek, Bolu, Gerede, Nallıhan, Beypazarı, Bozkır, Konya, Ilgın, Kadınhanı, Karaman, Çivril, Seydişehir, Beyşehir, Koçhisar, Yozgat, Yenihan, Boğazlıyan, Zile, Erbaa, Refahiye, Zara, Viranşehir bu ayaklanmaların bir bölümüydü.¹²

İlk Kürt Ayaklanması, 1919 Mayıs’ında ortaya çıkan Ali Batı Ayaklanması’ydı. Bunu, 1921 Mart’ında “Sevr'in uygulanmasını isteyen” Koçgiri, 1924 Ağustos’unda “Musul'un İngilizlerde kalmasını isteyen” Nasturi Ayaklanmaları izledi.

Musul ve Nasturiler

Musul’un kime kalacağı tartışmalarının olduğu günlerde, İngiltere Musul sorununun ele alınması için Milletler Cemiyetine (dönemin Birleşmiş Milletleri) başvurdu. Bundan bir gün sonra, 7 Ağustos 1924’de Nasturi Ayaklanması başladı. İngilizler; Erbil, Kerkük ve Rewanduz bölgelerinde silahlandırdıkları Nasturileri (bölgede yaşayan bir Hıristiyan topluluğu) Hakkari bölgesinde ayaklandırdı.

Ayaklanma 28 Eylül 1924’de bastırıldı ve ayaklanmacılar İran’a kaçtı. Musul’u denetimi altına almak isteyen İngilizler bu ayaklanmayı planlamıştı. Milletler Cemiyeti’nde, “Türklerin, kendi sınır boylarına bile hakim olamadıkları, Musul’u almalarıyla orayı da istikrarsızlaştıracakları” yönünde yaymaca yaptılar.

Şeyh Sait

Nasturi Ayaklanması’nın bastırılmasından yaklaşık dört ay sonra, Sunni Şafi mezhebinden bir Nakşibendi olan Şeyh Sait, ayaklandı. Hamidiye alay komutanlarından Mutki aşireti reisi Muşlu Hacı Musa, Mayıs 1923 de Erzurum’da, Kürt Azadı Cemiyeti’ni kurmuştu.

Şeyh Sait bu derneğin üyesiydi. Kürt Azadi Cemiyeti’nin 1924 yılındaki ilk kongresinde; en geç Mayıs 1925 tarihinde bir ayaklanma başlatılacağı, gerekli dış yardımın İngiliz ve Fransızlar tarafından yapılacağı, kongreye katılan delegelere bildirilmişti. Ayaklanma biraz da rastlantı sonucu saptanan günden önce, 13 Şubat 1925’te başladı. Türkiye’de düşünülen demokratik açılımların, zorunlu olarak, gerilemesine neden olan bu ayaklanma, 3,5 ay süren etkili bir savaşım ile 31 Mayıs 1925 tarihinde bastırıldı.

Kürt ayaklanmaları, Şeyh Sait Ayaklanması’ndan sonra da sürdü. 1938’e dek süren bu ayaklanmaların adları ve tarihleri şöyleydi; Sasan Ayaklanması (1925-1937), Ağrı Ayaklanmaları (1926-1930), Koçuşağı Ayaklanması (1926), Zeylan Ayaklanması (1930), Oramar Ayaklanması (1930). Cumhuriyetin ilanından sonra meydana gelen bu ayaklanmalardan başka; Roçkotan ve Raman (1925), Biçar (1927), Tendürük (1929), Savur (1930), Pülümür Tedip (yola getirme) eylemceleri (harekatları) meydana gelmiştir.

Dersim’in Önemi

Dersim Ayaklanması’nın, gerek ayaklanmacılar gerekse genç Cumhuriyet açısından ayrı bir önemi vardır. Kürt olmayan Dersim, Osmanlı’dan beri zorlu doğa koşulları ve etkin aşiret egemenliğiyle, Anadolu’nun ortasında içine kapanmış ayrı bir ülke gibiydi. Bölgeye tümden egemen olan aşiretler; vergi vermiyor, askere insan göndermiyor ve kendi adlarına vergi topluyordu. Sürekli olarak besledikleri özel silahlı güçleri vardı.

Dersim’de yerleşik düzen, aşiretçilik ve göçerlikti. Bölgenin tek “ekonomik” eylemi, ticaret değil eşkiyalıktı. Türkiye Cumhuriyeti yasaları bu bölgeye henüz yeterince ulaşmamıştı. Ulusal bütünlüğün tamamlanması, Dersim halkının, aşiret baskısı ve gerilikten kurtarılması, bitmek bilmeyen eşkiyacılığa son verilmesi için, Dersim sorunu çözülmeliydi.

Ankara’nın, kalıcı bir çözüm bulunması için kararı şuydu: ‘Dersim sorunu yalnızca askeri eylemlerle çözülemez. Kalıcı bir çözüm için, toplumsal ve ekonomik önlemlerin alınması gerekmektedir...’ Bu anlayışla yapılacak işlerin tasarlanmasına 1927’de başlandı ve alınan kararlar bir izlence düzeniyle uygulamaya sokuldu.

Önce, bölgeyle olan ulaşım sorununu çözmek için yol ve köprüler yapıldı. Aşiret dışı köylülere toprak verilerek bunların tarım ve ticaretle uğraşmaları sağlandı. Eğitime özel önem verildi, ilk elden, bölge okulları açıldı. Aşiretler hakkında araştırmalar yapıldı. Nüfus ve silah güçleri ile etkinlik alanları, ekonomik durumları saptandı. Aşiretlerin tüzel kişilikleri kaldırıldı, bu nitelikteki taşınmazları devletleştirildi.

1935 yılında, 2884 sayılı “Dersim’in vilayet teşkilatına alınması” için, bir yasa çıkarıldı. Vali ve komutan yetkilerini birleştirerek yönetim gücünü arttıran bu yasa ile Dersim’in adı Tunceli olarak değiştirildi.

Bu gelişmelerden rahatsız olan ve bölgede yüzlerce yıl neredeyse eylemli (fiili) bir bağımsızlık içinde yaşayan aşiret şefleri, tepki göstermekte gecikmedi. 21 Mart 1937’de ayaklandılar. 1938 yılında ayaklanma bastırıldı. Yalnızca Demenan Aşireti yüksek dağlara çekilerek 1942 yılına dek direndi.

Sonuçta Dersim, Türkiye Cumhuriyeti’nin başka bölgelerinden herhangi bir ayrımı olmayan yurt parçası durumuna getirildi. Eşkiyalık önlendi ve Tunceli kısa sürede, bölgenin okuma oranı en yüksek ve Cumhuriyet ilkelerine bağlı ili durumuna geldi.

Petrol ve Emperyalizm

Emperyalizmin Kürtlere olan ilgisi, petrolün öneminin artması ve Ortadoğu’da zengin petrol yataklarının bulunmasıyla yoğunlaşmıştır. Bölgeyi denetim altında tutabilmek için, bölgedeki devletlerin güçlenmesine izin verilmemiş, yörenin geri unsurları bu amaçla kullanmıştır. Kurtuluş Savaşı içindeki gerici ayaklanmalarla, Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki İslamcı-Kürtçü ayaklanmaların yoğunluğu bundandır.

Mustafa Kemal’in Kürt sorunuyla ilgili olarak 1922 yılında söyledikleri bugün de değerini koruyan saptamalardır; “... Kürt sorunu, karışık, çetin bir sorundur. Şunu dikkate almalısınız ki, Kürdistan, petrol, bakır, kömür, demir ve daha başka madenler bakımından zengin bir yöredir. Başta, başlıca düşmanımız İngiltere olmak üzere, birçokları bu bölgeye göz koymuş bulunuyor. Burada stratejinin; İran’a, Kafkasya’ya, Irak’a giden ticaret yollarının da etkisi vardır. İngiltere Kürtlerin üç devlete ait olmasından yararlanmakta, bunu da bir koz olarak kullanmaktadır. İngiltere kendi egemenliği altında bir Kürt devleti kurmak ve bu sayede; İran’a, Kafkasya’ya kumanda etmek istemiştir. İngiltere eskiden beri Kürt liderlerini satın almaktadır. Şimdi Kürt liderleri bölünmüş bulunuyor. Kimi İran’a, kimi İngiltere’ye, kimi de bize bağlıdır...”¹³

DİPNOTLAR

1      “Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri” sf.34

2   “MustafaKemal-Eskişehir-İzmit konuşmaları” Kay.Yay., 1993, sf.105

3   “Lozan Barış Konferansı Tutanaklar Belgeler” 1.Takım, 1.Cilt, 1.Kitap sf.348-349

4   “Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal’in El yazıları” Prof. Dr. Afer İnan, 1969, Türk Tarih Kurumu Yayını, sf.351

5   “Sivas Kongresi Tutanakları” Uluğ İldemir. TTK Bas., Ankara-1969, sf.78, ak. Uğur Mumcu “Kürt-İslam  Ayaklanmaları” Tekin Yay., 19. Bas. 1995, sf.21

6    “İngiliz Belgelerinde Türkiye” Erol Ulubelen, Çağdaş Yay., İst. 1982, sf.195 ak. U.Mumcu “Kürt-İslam Ayaklanması” Tekin Yay., 19.Bas., 1995, sf.15

7    “İngiltere’nin Güneydoğu Anadolu Siyaseti ve Binbaşı E.W.Noel’in Faaliyetleri” Mim Kemal Öke, Türk Kül.Araş.Ens.Yay., Ankara 1988, sf.24. Hindistan Bak.Arşivi Belge No: IOR L/PS/11/151 P.23 333 23.04.1919, ak. a.g.e. sf.15-16

8     “İngiliz Belgelerinde Türkiye” Erol Ulubelen, Çağdaş Yay.-İst. 1982, sf.193, ak. a.g.e. sf.19

9     “Kürt-İslam Ayaklanması” U.Mumcu, Tekin Yay., 19. Bas., 1995, sf.24

10   “İngiliz Belgelerinde Türkiye” Erol Ulubelen, Çağdaş Yay., İst. 1982, sf.193-196. Kaynak Özgün belge: 734/488 sf.206 ve 907/609 ak. Uğur Mumcu “Kürt İslam Ayaklanması” Tekin Yay., 19.Basım, 1995, sf.24

11   “Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları” Milliyet Yay., İst. 1978, sf.160-161, a.g.e. sf.33-34

12  “Genelkurmay Tarih Encümeni Başkanlığı”, 114 Sayılı Mecmua, ak. Ş.Süreyya Aydemir, “Tek Adam” Remzi Kit., 8.Bas., 1981, 2.Cilt, sf.294

13  “Bir Sovyet Diplomatının Anıları” Aralof, Birey Yay., sf. 20